พระญาณไตรโลก (ขำ ป.ธ.๙)เป็นเจ้าอาวาสวัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร รูปที่ ๒ ครองวัดอยู่ระหว่าง พ.ศ.๒๓๗๒-๒๓๗๔ รวม ๓ ปี

การศึกษา

พระญาณไตรโลก เป็นผู้มีปัญญาเฉลียวฉลาด ความจำดี แตกฉานในพระปริยัติธรรม ได้ศึกษาเล่าเรียนจนได้เป็นเปรียญ ๙ ประโยค (เปรียญเอกอุ) ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๒ ก่อนที่จะย้ายมาอยู่วัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร

สมณศักดิ์

พระญาณไตรโลก ได้รับพระราชทานตั้งสมณศักดิ์เป็นพระราชคณะฤกษ์ในสมัยรัชกาลที่ ๓ หลังพิธีบรมราชาภิเษกเถลิงถวัลยราชสมบัติ ในวันที่ ๒๙ กรกฎาคม พ.ศ.๒๓๖๗ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ ทรงตั้งพระราชาคณะเป็นปฐมฤกษ์ก่อน ดังข้อความในพระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๓ ฉบับเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค) ว่า "สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวจึงทรงตั้งตำแหน่งพระราชาคณะเป็นฤกษ์ก่อน ตั้งมหาน้อยเปรียญเอก ๘ ประโยค วัดพระเชตุพนเป็นพระศรีสุธรรมมุนี พระมหาขำ เปรียญเอก ๙ ประโยค วัดประยุรวงศ์เป็นพระญาณไตรโลก" เหตุการณ์นี้เกิดขึ้นในปีบรมราชาภิเษกของรัชกาลที่ ๓ เมื่อจุลศักราช ๑๑๘๖ ครงกับ พ.ศ.๒๓๖๗ ก่อนมีการสร้างวัดประยุรวงศาวาสวรวิหารถึง ๔ ปี ข้อความในพระราชพงศาวดารรัชกาลที่ ๓ ตอนที่กล่าวถึงนี้แสดงว่า พระญาณไตรโลก (ขำ) เป็นพระเปรียญมาจากวัดอื่นก่อนที่จะย้ายมาอยู่วัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร การที่ผู้เขียนพระราชพงศาวดารคือเจ้าพระยาทิพากรวงศ์ (ขำ บุนนาค) บันทึกว่า "พระมหาขำ เปรียญเอก ๙ ประโยค วัดประยุรวงศ์" น่าจะหมายถึงว่าพระราชพงศาวดารเขียนขึ้นหลังจากที่พระมหาขำเป็นพระราชาคณะมาอยู่วัดประยุรวงศาวาสวรวิหารแล้ว (พงศาวดารแต่งขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๔๑๒)

ผลงานสำคัญ

พระญาณไตรโลก (ขำ) เป็นเจ้าอาวาสในยุคแรกเมื่อสร้างวัดขึ้นใหม่ๆ ความเป็นไปของวัดตลอดทั้งการศึกษาเล่าเรียนยังไม่บริบูรณ์ทีเดียวเพราะพึ่งจะก่อสร้างตัวขึ้นใหม่ๆ เสยาสนะก็ยังก่อสร้างไม่เสร็จ แต่นับว่าอยู่ในขีดหรือย่างขึ้นสู่ความเจริญแล้ว อย่างไรก็ตาม เนื่องจากพระญาณไตรโลกมีความชำนาญในการช่าง ท่านได้ให้แปลนเขียนภาพฝาผนัง และเสารายในพระอุโบสถเป็นเรื่องชาดกต่างๆ สมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาประยูรวงศ์ (ดิศ บุนนาค) โปรดปรานมาก นอกจากนี้พระญาณไตรโลก (ขำ) ยังมีความชำนาญในการแปลหนังสือและเรียบเรียงบท เทศนา ผลงานของท่านปรากฎอยู่ในหนังสือมังคลัตถทีปนีแปลร้อย ฉบับที่พิมพ์ทูลเกล้าฯถวายและแจกในงานออกพระเมรุท้องสนามหลวง เมื่อเดือน มีนาคม พ.ศ. ๒๔๕๕ ปีชวด ร.ศ. ๑๓๑ มีอยู่ ๕ ตอน ออกนามว่า พระญาณไตรโลก สถิต ณ วัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร พระอารามหลวง เป็นผู้แปลถวาย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๓ ครั้งดำรงพระอิสริยยศ เป็น สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอกรมหมื่นเจษฎาบดินทร์

มรณภาพ

พระญาณไตรโลก (ขำ ป.ธ.๙) ดำรงตำแหน่งเจ้าอาวาสวัดประยุรวงศาวาสวรวิหาร ได้ประมาณ ๓ ปี ท่านก็ได้มรณภาพเมื่อ ปี พ.ศ.๒๓๗๔